Me Sahyadri Mar 2016 b

/ Sahyadri Geographic by Vivek Kale
 

 
 


 

Me Sahyadri
Gram devataa Part 1
March 2016
Volume 3, number 5
Please use minimum 1280 pixel horizontal screen resolution for viewing. Please be patient while all the images in webpage are loaded. Please do not use the images for any commercial use without permission. Text in Marathi and English is not exact translation. Please give sufficient time to allow the photographs to load. Special thanks to Mr. Amey Joshi, Mr.Balasaheb Yelwande and Mr. Pankaj Gupta for very good assistance while making images, and to all those who helped me during the compilation and field work for the help and guidance.
 
सह्याद्री (पश्चिम घाट) हा एक नैसर्गिक संपदेचा, वैविध्यतेचा, भौगोलिक व ऐतिहासिक ठेवा आहे. वाढत्या मानवी अतिक्रमणाचा, सह्याद्रीच्या विविध घटकांवर होणारा दुष्परिणाम भविष्यात आपल्यालाच धोका निर्माण करेल, यात शंका नाही. शुद्ध पाणी, हवा व उर्जा, भावी पिढीला मिळण्यासाठी, नंद्यांचे उगम असलेला सह्याद्री व त्याभागातील जंगले टिकवणे महत्वाचे आहे. सह्याद्रीच्या महत्वाच्या घटकांचे महत्व छायाचित्रांद्वारे प्रकट करण्याचा मी येथे प्रयत्न केला आहे. येथील पक्षी, प्राणी, वनस्पती, अधिवास, किल्ले व लेणी अशा विविध विषयांबद्दल आपण समजुन घेऊ.
Western ghats, or Sahyadri as we all call it as, is a treasure trove of spectacular landscapes, biodiversity, flora, fauna, some amazing geological wonders and manmade monuments. With the increasing pressure from human encroachment, all these elements are under stress and in turn are under depletion. Western ghats should be left untouched by human beings, to protect their future generations from getting short of resources, such as water, energy and clean air. The important elements of western ghats, which need protection are highlighted in the new version of Photo journal , Me Sahyadri Magazine. The various issues of journal have a brief of inspiring subjects such as birds, mammals, forts, ancient caves, snakes and the ambiance.
 

 

““
 
Me Sahyadri – March 2016 - Gram Devataa - Part 1
 
माळरानावरच्या बारक्या टेकाडावरच्या देवळाबद्दल फार कुतुहल वाटायचे. डोंगराला वळसा घालत आगगाडी जाताना खिडकीतुन पहाताना असे कुतुहल नेहेमी वाटायचे. अशी माळरानावरची देवळ, घनदाट जंगलातील कौलारु देवळ, सुंदर खळखणाऱ्या नदी किनारी दगडी घाट असलेली देवळ, सह्याद्री च्या घाटमाथ्यांवर, उंच डोंगराच्या माथ्यावर, खिंडीत तर कुठे पायथ्याच्या गाववस्तीत असलेली देवाची ठाणी धुंडाळायची ठरली. कुठे इतिहासाच्या ओळखीच्या खुणा आढळल्या, तर कुठे मनात नविन प्रश्न उपस्थित व्हावेत असे अनुभव आले. असेच काही चांगले वाईट अनुभव मी इथे मांडले आहेत.
I was always curious about the small temples atop the barren hills in arid region. Often seen from the running trains, I wondered when I can visit one such temple. I decided to visit the small temples with the sloping roofs in the sacred groves, the small temples atop the barren hills, the small places of worship on the hill tops or in the mountain passes, some at the outskirts of the village. At some temples I found the essence of worship, the historical or past impression of worship. The experience of these visits is presented here using photographs and brief text.

 

““
 
Gurholee ghat, Pune district, western ghats, Maharashtra, India
 
हे छायाचित्र पुणे-कोल्हापुर रेल्वे मार्गा लगत एका रखरखलेल्या माळरानावरच्या टेकाडावरुन काढलेले आहे. चुन्याने लिंपलेली पाण्याची दोन टाकी, मोडलेल्या दरवाजाची अर्धवट कमान, शिल्पकला नसलेल साध दगडी शिवालय, आतल्या कमानी, दोन चार सोनचाफा आणी कडुलिंबाच्य़ा सावल्या, मोडकी भिंत, त्याच्या एका बाजुला असलेला लहान बुरुज, त्याला लागुन जुनाट दगडी गुरवाची खोली, पायऱ्यांजवळचा गणपती, खाली अर्ध्या चढावरचा चुन्याचा घाणा, द्वि हनुमान असा इथला मोजका पसारा आहे. धुराच्या वेलांट्या मारत बारक्या बोगद्यांमधुन व पुलांवरुन चढणाऱ्या रेल्वेगाडी चा अधुन मधुन येणारा आवाज सोडला तर इथे नीरव शांतता आहे. एका टाक़्यात पाणी आहे. दुसरे टाके रिकामे असुन त्यात पाणी भरण्यासाठी असलेली लहान मोट आहे. खालच्या माळरानापलीकडे अर्धा कोस दुर गाव वसलेले आहे. मोजमापे किंवा छायाचित्रे घ्यावीत असे इथे काहीच नाही. दिवसाला एखाद दुसरी रेल्वेगाडी थांबते असे एक स्टेशन गावाबाहेर माळरानावर आहे. कधी काळी इथे फिरलेल्या इंग्रजाने मात्र टेकाडाचा उल्लेख त्याच्या नोंदवहीत केलेला आढळतो. पुर्वी इथे लहान गढी असावी. खालच्या माळरानावर माळठुसक्या दिसल्या. वाटेत पारवे, चंडोल, मुरारी या नेहेमीच्या माळरानावरच्या पाखरांची लगबग दिसली. त्यांचा पाहुणचार घेऊन आम्ही टेकाडावरुन गावात पोहोचलो.
East of Pune in the barren arid region of Karha plateau, are several barren hillocks with small temples atop. As the train climbs up the plateau from the lower Pune region, it passes through the tunnels and viaducts circumnavigating the small hillock of Gurholi. The otherwise arid region has lesser human impression as compared to rich lower Bhima basin of Pune region. On the top of a small hill, there is one old Shiva temple. Couple of lime plastered water cisterns, Collapsed rock entrance, not so ornamented temple, shadows of Neem and sonchafa trees, broken wall, and a small bastion at the corner, a small room adjacent to it, is what is left atop the hill. On the way to the hill there are traces of old lime mill, sculptures common deities, Lord Hanuman and Lord Ganesh. Apart from occasional honking train climbing the hill, there is a tranquility here. One of the water cistern has water whereas the other was empty. The empty cistern has provision of feeling the water into it. Below the hill at the distance of about a kilometer, the village is located. There is nothing note worthy here, but the amazing life of barren arid rocky grassland. Occasional Indian gazelles and the spread out arid region birds like Grey Francolin, laughing dove and various larks. There is a small railway station in the midst of the barren moor. Some British visitor in British era has noted the village for its temple and ruins.
 

 

““
 
Khandoba deity, Maan village, , Pune district, western ghats, Maharashtra, India
 
पुणे शहराच्या पश्चिमेस माण नावाचे गाव आहे. औद्योगिक प्रगतीच्या लाटेत इथल्या शेतजमिनीवर माहिती तंत्रद्न्यान प्रकल्प (हिंजवडी आय टी पार्क) झाला आहे. माण गावाच्या जवळ डोंगरात एक पाषाणी कोरलेला विहार आहे. याच डोंगराच्या पश्चिमेस पिरंगुट ला जाणाऱ्या वाटेवर खिंडीत बापुजीबुवा मंदिर आहे. मंदिरात उंच उभी शिळा आहे. मंदिराबाहेर जुना दिपस्तंभ असुन काही जुन्या भक्त शिळा आहेत. एका लहान देवळीत लाकडी खंडोबा आहे. याला आता शेंदुर लिंपलेला आहे. आजुबाजुच्या गावातील लोक या खिंडीतल्या देवळात आवर्जुन येतात. देऊळ पुर्वी एका शांत खिंडीत वसलेले होते. आता देवळासमोर उंच टोलेजंग इमारती झाल्या आहेत. या भागाचा चेहरा मोहरा बदलला आहे. भविष्यात अजुन गजबज होईल. पुर्वीची नीरव शांतता हळुहळु लोप पावेल. बापुजी बाबा किंवा बापुजीबुवा, बोपदेव हे गुराख्यांचे देव आहेत. या देवाला स्त्रीया पुजत नाहीत. बापुजीबुवाचे देऊळ नेहेमी गावाबाहेर रानावर किंवा डोंगरावर असते.
West of Pune, at the edge of the urban metropolis, there is a small village of Maan. The tall buildings of I.T. Park surrounded by a small hill range have now become eye sore of the otherwise tranquil region in the past. At the hill pass enroute Pirangut, there is a temple of Bapuji buwa. Near the temple in the hill there is a single ancient cave vihaar. In the temple there stands a tall stone deity, taller than any human. Outside the temple there are few sculptures of Khandoba, herostones and follwerstones. The villagers passing the temple, visit the temple. The urbanization has reached the place. The temple has a urban region on one side and the rural landscape on the other side. The temple deity Bapuji Buwa, or Bopdev or Bapuji baba is deity of Guraakhi (Shephards). The deity is represented by a stone, and is often seen outside the villages of the hills.
 

 

““
 
Firangai temple, ancient Nanoli caves, Pune district, western ghats, Maharashtra, India
 
तळेगाव च्या इशान्येस इंद्रायणी नदीच्या पुर्व तीरापार नानोली गाव वसले आहे. जवळच उंच डोंगरात ३ विहारांचा समुह असलेल्या नानोली लेणी आहेत. या लेण्यात फिरंगाई देवीचे ठाणे आहे. मुख्य विहार कड़्यावर असुन त्याचा आकार १८ फुट १८ फुट असुन, विहाराची उंची ७ फुट आहे. नानोली लेणी बुद्ध लेणी आहेत. येथे पाण्याची ५-६ टाकी असुन त्यातील २ टाक्यांना बारामाही पाणी असते. विहारात एका बाजुस एक लहान उपविहार आहे. विहारात दगडी बाकावर देवीची स्थापना केलेली आहे. येथे देवीचा एक तांदळा असुन एक मुर्ती आहे. फिरंगाई देवीचे मुख्य देऊळ पुणे सोलापुर मार्गावर कुरकुंभ गावात आहे. या देवीची कऱ्हा पठारावर काही इतर ठिकाणी देवळे आहेत. तुळजापुर ची अंबाबाई, राशीन ची अंबाबाई आणी फिरंगाई या तीन बहिणी आहेत असे मानले जाते. नानोली गाव पुरातन व्यापार मार्गावर असल्याने येथे पुर्वीपासुन डोंगरावर मुळ देवाचे ठिकाण असावे असा समज आहे. येथे नंतर बुद्ध लेणी बनवण्यात आली. आणी नंतर पुन्हा जुन्या देवाच्या स्मरणाने फिरंगाई या मुळ्च्या इथल्या नसलेल्या देवीची स्थापना झाली. ब्रिटिश गॅझेटर मध्ये या देवीला फिरंगाबाई असे म्हणले आहे.
North east of Talegaon Dabhade,on the eastern bank of Indrayani river, there is a village of Nanoli. Near the village on the high mountain, there is a small group of caves called as Nanoli caves. Today in the caves there is a deity of Firangaai godess. There are about three Vihaars (cells) there. The largest one is 18 feet by 18 feet with about 7 feet height. There are no sculptures or ornamentation here. On a stone stange, the Firangaai goddess is worshipped even today. There are about 5-6 water cisterns around the caves. The main cell has a small sub cell on one side. The Goddess is represented here by a round stone deity here. The godess Firangaai is worshipped in a large temple at Karkumbh on Pune-Solapur highway. The Goddess Ambabaai of Tulajapur, Goddess of Rashin and Firangaai are considered as three sisters. The Nanloi village is said to be located on the microlith track, and was important village on the trade route. It is considered that there was very ancient deity at the Nanoli village. The deity was revived after the hiatus of Buddhism in the region. In the British Gazetteer the deity is referred as Firangabaai.
 

 

 
Sant Tukaram mural, Bhamchandra caves, Shinde village outskirt, Pune district, western ghats, Maharashtra, India
 
तळेगाव पासुन जवळ राजगुरुनगर (खेड) तालुक्यात भामचंद्र डोंगर आहे. शिंदे गावाजवळ असलेल्या या डोंगरावर काही बुद्धकालीन लेणी आहेत. या लेणी समुहात आत्ता महादेवाचे व विठ्ठलाचे देऊळ आहे. वारकरी संप्रदायातील साधक येथे रहातात. वरच्या भागात असलेल्या एका लहान विहारात संत तुकारामांचे भिंतीचित्र आहे. या चित्रात तुकाराम साधना करताना आजुबाजुस नाग, विंचु आणी वाघ दाखवलेला आहे.
NearTalegaon Dabhade, there is a hill called as Bhamchandra dongar, in Rajgurunagar (Khed) Taluka. The hill located near village Shinde, has ancient bushiest caves. Now the caves house a lord shiva temple and a temple of Vitthal Rakhumai. The Vaarkari sect worshipers stay here. In the cave at the top there is a recent Mural of sant Tukaram. Sant Tukaram was seventeenth century poet worshiper of Vitthal Rakhumai. The Mural represents the image of the ascetic poet who is seen worshiping atop the hill in the caves inspite of threat of natural elements such as snakes, scorpions and tiger.
 

 

““
 
Various Deities, Aadhale village, Pune district, western ghats, Maharashtra, India
 
मावळातल्या प्रत्येक गावाजवळ डोंगरावर देवाचे ठाणे आहे. कुठे वाघजाई, कुठे महादेव तर कुठे खंडोबा असे वेगवेगळे देव डोंगरावर लहान मोठया देवळात पुजले जातात. बऱ्याच टेकड़्यांवर कालांतरात मंदिरांचा जिर्णोद्धार झालेला दिसतो. असाच प्रकार आधळ्याच्या खंडोबा टेकडीवर आढळतो. देवळाबाहेर गणपती, नवसाचे नंदी, महिशासुरमर्दिनी, खंडोबा, म्हाळसा, महादेवाच्या पिंडी, वाघा ची जुनी शिल्प आढळतात.
In almost all the villages in Maval Taluka of Pune district there is village deity atop the nearby hill. The deities include Goddess Waghjaai, Lord Hanuman, Mahadev, Bhairoba, Khandoba etc. Most of the temples are now being renovated with modern construction and architecture. At some temples old sculptures are being replaced by the newer ones. At one such temple near village Adhale, the old sculptures of Khandoba, Mhalasaa, Mahishasurmardini, tiger, are placed around the main temple.
 

 

““
 
Waghjai godess temple, Aajiwali sacred grove, Pune district, western ghats, Maharashtra, India
 
आजीवलीच्या देवराईत कपारीजवळ वाघजाईचा तांदळा आहे. तांदळ्याला दगडी घुमटी आहे. नवरात्रीत येथे उत्सव होतो. साध्या ठाण्याभोवती आता मोठे कॉंक्रीट्चे मंदिर बांधण्यात आले आहे. मंदिराबाहेर एक वाघाचे चित्र आहे. देवराईत विविध दुर्मिळ वनस्पती आहेत. येथे माडाची भरपुर झाडे आहेत. स्थानिक लोक माडीपासुन मद्य बनवतात. कंत्राटी पद्धतीने हा व्यवसाय केला जातो. यातुन गावाला उत्पादन मिळते. मद्य बनवण्याचा व्यवसाय समाजासाठी वाईट असला तरी यामुळे जंगल व देवराई टिकुन आहे. वाढते व्यवसायीकरण, जंगलतोड, प्रदुषण, व नव्याने होऊ घातलेला बंधारा यामुळे येथील जंगल हळुहळु नामशेष होण्याची चिन्हे दिसु लागली आहेत.
At Ajivali in Maval Taluka, the old sacred grove forest has a small geological feature at the scarp of the hill. Midst the sacred grove consisting of large number of palm trees, there is a vertical crevice, at the mouth of which there is a deity of goddess Waghjai. There is a rock cut housing in which the deity is placed. Nearby there is a sculpture of tiger and few stones representing the gods. The sacred grove has many botanically important plant species. The cooperative of wine making is done in the sacred grove. The wine is made from the toddy palm trees. This commercialization has indirectly helped the sacred grove to survive. New urbanization of the region, deforestation, planned water reservoir at the edge of the grove, and overall commercial appreciation of the land around in the region have slowly started putting pressure on this sacred grove.
 

 

““
 
Forest deities, Kule village sacred grove, Pune district, western ghats, Maharashtra, India
 
माडाला लाजवतील अशी उंच उत्तुंग जांभळाची झाड, गावापासुन दुर उंचावर टेकाडावर जंगलात असलेली कुळ्य़ाची देवराई, वाघजाई चा तांदळा, त्यावरची घुमटी, मोहाच्या बियांचा पडलेला सडा असा इथला साज आहे. एका बाजुला मान वर करायला लावणारे जांभळाचे वृक्ष तर दुसरीकडे थरमॉकोल, प्लॅस्टिकचा कचरा दिसला.
Gigantic Jamnun trees adorn this sacred grove near Kule village. There are few Madhica Indica tree as well. In the sacred grove there is a stone goddess Waghjai. However the growing pollution due to plastic and thermocol can be seen in the sacred grove.
 

 

““
 
Khandoba deity, Shivane village , Pune district, western ghats, Maharashtra, India
 
पुर्वी लहान असलेल्या डोंगरावरच्या खंडोबाच्या लहान दगडी देवळाभोवती आता नवीन कॉंक्रीट चा मंडप बांधला आहे. आतल्या लहान देवळात अंधार होता. आम्ही दिव्यात तेल, वात टाकुन तो प्रज्वलित केला. दिव्याच्या सुंदर सोनेरी प्रकाशात खंडोबा, म्हाळसा आणी बानाई यांचे दर्शन झाले. लहान देवळात एवढी भव्य शिल्प पाहुन आनंद झाला.
The small temple of Khandoba at the top the hill is now encapsulated in a large Mandap. There is a pitch darkness here in the inner old temple. We lit the lamp to explore the sculptures of deities inside. In the golden light we saw the lit sculptures of lord Khandoba and his two wives namely Mhalasaa and Baanaai. The large sculptures are enchanting.
 

 

““
 
Sriram temple, Navalakh Umbre, Pune district, western ghats, Maharashtra, India
 
मावळात नवलाख उंबरे नावाचे जुने गाव आहे. सुधा नदीच्या उगमाजवळ वसलेले हे गाव तीन बाजुने डोंगराने वेढलेले आहे. मोक्याच्या ठिकाणी वसलेले असल्याने हे गाव मोघलांच्या काळात महत्वाचे ठाणे होते. कुसुर व बोर घाटातुन येणाऱ्या व्यापाऱ्यांकडुन येथे जकत घेतली जायची असे म्हणतात. हे गाव पुरातन अवशेषांसाठी प्रसिद्ध आहे. येथे आज सुद्धा याच्या काही खुणा आढळतात. सुधा नदी इंद्रायणी नदीची उपनदी आहे. गावाच्या उत्तरेस सुधा नदीच्या डाव्या तीरावर एक समाधी आहे. समाधी अंदाजे ३५० वर्षांपुर्वीची असावी असा उल्लेख आढळतो. आता येथे मुळ समाधी व्यतिरिक्त एक देऊळ आहे. देवळात राम, सीता व लक्ष्मण यांची पुजाअर्चा होते. मंदिर दगडी असुन त्यात दगडी खांब आहेत.
The village of Navlakh Umbre is located at the strategic location at the orogin of Sudha river. Surrounded by amphitheater like hills the village was important toll point on ancient trade routes. The route was used by the traders travelling from ports on West coast travelling to Deccan plateau via Borg hat and Kusur ghat. Interesting anecdote about the name of this village has been documented in British gazetteer. There are still some ruins and remains of the historic monuments there. On the left bank of the Sudha river which is sub river of Indrayani river, there is a Ram Temple. The temple has some recent and interesting Torana. There is a tomb outside the temple which is said to be about 350 years old. The temple is constructed using rocks and has now the Sri Ram, Lakshaman and Sita as deities.
 

 

““
 
Khandoba deity,Kasarsai village, Pune district, western ghats, Maharashtra, India
 
मावळात कासारसाईच्या पलिकडे काही लहान टेकड़्या आहेत. आता येथे शहरीकरणाचे वारे वाहु लागले आहेत. अश्याच एका टेकडीवर एक जुने लहान देऊळ आढळले. गुराख्यांचे हे देऊळ लहान आहे. येथे खंडोबा आहे. लहान वाडीतले लोक येथे दिवाबत्ती करतात. देवळाबाहेर दगडी दिपस्तंभ आहे.
Some of the small hills around village kasarsai in Maval have few small temples. One such temple has Khandoba as deity. There are few lamp stones outside the temple. The shepherds of the region maintain and pray at these small temples of small hills. The greatness of these places lies in simplicity of places of worship.
 

 

““
 
Hanuman temple, Karha pathaar, Pune district, western ghats, Maharashtra, India
 
क्वचित प्रसंगी आढळणारे दुबाजुला असलेले हनुमानाचे शिल्प गढी खाली आहे. शिळेच्या दोन्ही बाजुस हनुमानाचे शिल्प कोरलेले आहे.
On the hill, under the small Gadhi, a small defensive fort, there is a sculpture of Lord Hanuman on either sides of the rock. Such bi sided sculptures are rare.
 

 

““
 
Various deities alongwith tiger sculpture, Adhale village, Pune district, western ghats, Maharashtra, India
 
मावळातल्या प्रत्येक गावाजवळ डोंगरावर देवाचे ठाणे आहे. कुठे वाघजाई, कुठे महादेव तर कुठे खंडोबा असे वेगवेगळे देव डोंगरावर लहान मोठया देवळात पुजले जातात. बऱ्याच टेकड़्यांवर कालांतरात मंदिरांचा जिर्णोद्धार झालेला दिसतो. असाच प्रकार आधळ्याच्या खंडोबा टेकडीवर आढळतो. देवळाबाहेर गणपती, नवसाचे नंदी, महिशासुरमर्दिनी, खंडोबा, म्हाळसा, महादेवाच्या पिंडी, वाघा ची जुनी शिल्प आढळतात.
In Maval taluka of Pune district many old temples are under renovation. One such temple which has been renovated have old deities outside the temple. There are old sculptures of Khandoba, Nandi, Ganesh, Khandoba, Mhalasa, Baanaai, Tiger etc lined here.
 

 

““
 
Tulaja goddess deity, Tulaja caves, near Junnar, Pune district, western ghats, Maharashtra, India
 
जुन्नर जवळच्या एका बुद्ध लेण्यांमध्ये एका विहारात तुळजा देवी आहे. या देवीचा उल्लेख ब्रिटिश गॅझेटर मध्ये आढळतो. स्थानिक गावकरी या देवीची पुजा करतात.
At the Buddhist caves near Junnar, known today as Tulajaa caves, there is a deity Tulajaa in one of the cells at the cave. The deity is roughly carved mural shown with a lion in the cave. The deity is mentioned in the British Gazetteer. It is one of the examples of using the ancient caves for worship by local people mainly the shepherds who were grazing their cows on the hills.
 

 

““
 
Chamunda temple, Chavand fort, near Junnar, Pune district, western ghats, Maharashtra, India
 
जुन्नर जवळच्या चावंड किल्ल्याच्या माथ्यावर चामुंडा देवीचे लहान मंदिर आहे. चावंड किल्ला नाणेघाट व जुन्नर च्या मध्ये आहे. पुरातन काळात अरबी समुद्राकिनारी असलेल्या कोकणातील बंदरांवरुन दक्खन च्या पठारावर देशावर, या मार्गाने व्यापार होत होता. या देवीचा व या व्यापारी लोकांचा त्या काळात संबंध असावा असा एक तर्क आहे.
There is a small temple of Goddess Chamunda, the deity of destruction at the Chavanad fort located on ancient trade route from Nane ghat to Junnar. The temple is said to have connection with the traders who were engaged in trade between Deccan plateau and the sea ports on west coast.
 

 

““
 
Vanadevta deity, Shive village, Pune district, western ghats, Maharashtra, India
 
मावळातील बहुतेक जंगल गायब झाले आहे. डोंगरांच्या मध्ये असलेल्या भामा खोऱ्यात पाटबंधारे प्रकल्प झाला आहे. सर्वदूर धरणामुळे पाण्याचा जलाशय झाला आहे. त्यामुळे गावे बुडाली. काही गाव डोंगरपायथ्याला विस्थापित झाली आहेत. शेतीसाठी बरेच जंगल तोडले गेले आहे. डोंगरावर असलेले जंगल नुकतेच पवनचक्यांसाठी कापले गेले आहे. दगडाच्या खाणी, औध्योगिकरण यामुळे उरल्या सुरल्या जंगलावर दबाव आहे. अश्या या भागात एका लहान देवराईत वनदेवतेचे एक लहान देऊळ आहे. वनदेवतेच महत्व आजच्या जनमानसासाठी राहिलेले नाही. माणुस आज जंगलावर कमी अवलंबुन आहे. वनदेवतेच्या देवळाबाहेर जुन्या वीरगळी, दिपस्तंभ आहेत. देवळाचे नुतनीकरण झाले आहे.
Most of the forest is now gone. Some forest was submerged when the large water reservoir was built by building the dam. Some forest was destroyed to make the land for the agriculture. As the population increased over years, more and more land was converted into flat farm lands for agriculture. Some forest was cut to make space for new homes. The remaining forest is on the hills and just below the hills. The forest on the hill top was cut to make the roads and provisions for the wind mills. Now the village has very little forest left. On the outskirts is a old temple with few sculptures and concepts of gods not so relevant today for the liberalized rural Indian economy. Still there is a god known as Vandevataa with arrows and bow in hands. Slowly the Shiva is taking its place. Outside the temple are few old broken herostones and the lamp poles. Indeed very rare and rudimentary sculptures of deity which have almost lost their relevance today, can be seen at many such places around in Pune district.
 

 

““
 
Waghjaai temple, Shivane village, Pune district, western ghats, Maharashtra, India
 
डोंगराच्या एका गुहेत कपारीत पाण्याचा साठा आहे. आतुन येणाया पाझरामुळे येथे पाणी आहे. जवळच वाघजाई देवीचे ठाणे आहे. एखादया कपारिजवळ, किंवा गुहेजवळ, पाणवठयाजवळ असलेल्या देवाच्या ठाण्याचे हे एक उदाहरण आहे. देवळात आकर्षक व भडक रंगाने आरास केलेली आहे. देवळाबाहेर सुंदर रंगवलेला वाघ आहे.
This small goddess waghjai temple is located near a crevice in the hill. The crevice has water source. The small temple has been recently renovated. The walls have been painted in bright pink colour. Often the ornamentation of these small temples is bright and flashy. This aspect is part of the rural temples.
 

 

““
 
Shiva cave temple, Tasubai range, Pune district, western ghats, Maharashtra, India
 
नैसर्गिक गुहेत पाण्याच्या स्त्रोताजवळ असलेले हे अजुन एक शिवालय आहे. गुहेतले पाणी येथील शिव लिंगाभोवती फिरते. आजुबाजुच्या गावकऱ्यांनी येथील गुहेभोवती एक मंदिर बनवलेले आहे.
This is another example of conversion of a natural cave with water source into a small cave temple. Over the time the cave has been converted in to a temple with wall and door. This cave temple has lord shiva deity. Often the water sources and river origins are landscaped with Shiva deity.
 

 

““
 
Padubai Deity, Nigade caves, Nigade village, Pune district, western ghats, Maharashtra, India
 
मावळातल्या निगडे गावाजवळ असलेल्या तसुबाईच्या डोंगररांगेत एका कड़्यावर दक्षिणेला तोंड असलेल्या काही गुहा व लेणी आहेत. येथे पाण्याची टाकी असुन येथे पदुबाई देवीचे ठाणे आहे. जवळ असलेल्या निवडुंगाला रंगीत वस्त्रे नेसलेली आहेत. या लेण्यात कोरिव काम नाही
The small caves on the scarp of the Tasubai hill range in Maval has small deity in one of the small temple. The goddess Padubai is worshipped here. Local villagers worship the goddess. The villagers dress a nearby thorny cactus with the colored cloths. There are few small water cisterns here and some prehistoric caves with clear markings of defensive compound marks.
 

 

““
 
Sati Asara plaque (Tak), Sacred grove near Dimbhe, Pune district, western ghats, Maharashtra, India
 
साती आसरा चे टाक बहुतेक ग्राम देवळात दिसतात. नदी किनारी, पाण्याच्या स्त्रोताजवळ असलेल्या देवड़्यात त्यांची पुजा होते. गावतल्या स्त्रीया या देवींना पुजतात. साती आसरा एक प्रकारच्या पऱ्या असतात. त्यांची पुजा केल्यामुळे स्त्रीयांना वरदान मिळते अशी समजुत आहे.
Sati Asara is deity often seen in the rural India. In Maharashtra, the deity is worshipped in rural region by women seeking for their well being and welfare. Often the metal plaques (Taks) are seen in small temples around the village. In some metal plaques the seven Sati Asara are accompanied by their brother Joting. These Sati Asaraa are king of fairies or “Parya” . These deities are often connected with the rivers and water sources.
 

 

““
 
Shiva temple,Wada village, Pune district, western ghats, Maharashtra, India
 
 

 

““
 
Shiva temple, Wada village, Pune district, western ghats, Maharashtra, India
 
पश्चिम घाटावर असलेल्या घाटामाथ्य़ावर पडणाऱ्या पावसाच्या जास्त प्रमाणामुळे, येथे खुप पाटबंधारे प्रकल्प झाले. पुणे जिल्ह्यातील अशा एका प्रकल्पात जलसमाधी मिळालेले मंदिर चास गावाजवळ आहे. दुर्दैवाने ठार दुष्काळ पडल्या शिवाय हे मंदिर पाण्याबाहेर येत नाही.
Mankind is constantly changing the landscapes on the earth. The need of water to meet the requirements of massive agriculturisation and industrialization has lead to dramatic changes in landscapes in western Maharashtra, particularly around the “ghat-matha” or the edge of the Deccan plateau. One such temple from 18th Century, from Pune district can be seen in the photograph.
 

 

““
 
Horse mural, Goddess Gadadu temple, Pune district, western ghats, Maharashtra, India
 
दगडी भिंतीवर कोरलेले हे चित्र राजगुरुनगर जवळच्या एका लहान मंदिरातले आहे. उंच डोंगरावर एका नैसर्गिक कपारीत हे देवीचे मंदिअर आहे. जुन्या मंदिराचा आता जिर्णोद्धार झाला आहे. या जिर्णोद्धारात रंगांमुळे उठुन दिसणारी अशी काही चित्रे येथे आहेत.
This small mural on the wall shows the village art in new modern medium at the old temple on the hills top crevice cave near Rajgurunagar. Constant change is seen at the places of worship, particularly in the villages in Maharashra.
 
 
 
 


References :

Contact me at kale_v@rediffmail.com for any queries and suggestions.